شهرشناسی

شهرستان بجنورد یکی از مهم ترین شهرستان های استان خراسان شمالی است که دارای مردمانی سخت کوش، پاک اندیش، مهمان نواز و از نژاد آریایی هستند. همه آن ها مسلمان و پیرو مذهب شیعه جعفری واهل تسنن بوده و به‌فارسی،کردی و ترکی وترکمنی سخن می گویند.   

  شهرستان بجنورد در سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375 هـ . ق دارای 415،321 نفر جمعیت بوده است. مهم‌ترین صنایع دستی این شهرستان فرش و قالیچه بافی است با طرح‌های کردی، ترکمنی، گلیم و جاجیم بافی (پلای بافی) است. گلیم‌این‌منطقه‌به‌نام پلای معروف است بافت آن به وسیله کارگاه‌های افقی و در روی زمین بوده و‌ به واسطه‌ی رونق فرش بافی گلیم بافی و نمد مالی، رنگرزی هم رونق دارد. گلیم مرغوب از پشم و گونه نامرغوب از رشته پتوی کهنه با رنگ آمیزی استفاده می‌شود. جاجیم بافی نیز به یک گونه پارچه زبر که جنبه فرش دارد، گفته می شود.  

مشخصات جغرافیایی

شهر بجنورد مرکز استان خراسان شمالی با ۳۶ کیلومتر مربع مساحت٬ در شمال شرق ایران در طول جغرافیایی ۵۷ درجه و ۲۰ دقیقه و عرض جغرافیایی ۳۷ درجه و ۲۸ دقیقه در جنوب رشته‌کوه کپه‌داغ و شرق رشته‌کوه آلاداغ و شمال رشته‌کوه البرز واقع شده است .ارتفاع بجنورد از سطح دریا ۱۰۷۰ متر و فاصله آن تا تهران ۸۲۱ کیلومتر می‌باشد این شهرستان از شمال به کشور ترکمنستان، از خاور به شهرستان های شیروان و اسفراین، از جنوب به شهرستان های اسفراین، سبزوار و استان سمنان، و از باختر به شهرستان های گنبد کاووس استان گلستان و شاهرود استان سمنان محدود است. فاصله مرکز این شهرستان (شهر بجنورد) تا مشهد از طریق راه آسفالته 244 کیلومتر است. آب و هوای این شهرستان نیمه معتدل و مرطوب با زمستان های سرد و تابستان های گرم است. ریزش باران از اواخر مهرماه آغاز و تا میانه آذر ماه ادامه دارد و ریزش برف از میانه آذر ماه تا پایان اسفند ماه هر سال صورت می گیرد. به این ترتیب بیش ترین درجه حرارت در تابستان 40 درجه بالای صفر و کم ترین آن در زمستان ها 15 درجه زیر صفر است. میانگین باران سالیانه آن به 250 میلی متر می رسد.   

وجه تسمیه و پیشینه تاریخی

نام قدیم بجنورد در اصل «بیژن گرد» که نامی باستانی است،‌ بوده است. از آن جا که «گرد» به معنی شهر و آبادی است، بجنورد به «شهر بیژن» معنی می شود. بیژن گرد به مرور زمان به «بوزن گرد»، «بوزن جرد» و «بجنورد» در آمده است. در شمال باختری بجنورد کنونی، تپه و آثار کهنی از شهر پیشین وجود دارد، که «بیژن یورت» یا «بیژن یورد» خوانده می شود و می رساند که همان بیژن گرد است و بجنورد پیشین در این جا قرار داشته است. این تپه را مردم «‌کهنه کند» (روستای کهنه) می نامند و این نام فارسی کهن، در میان مردم کرد زبان بجنورد می رساند، که پیش از صفویان، این جا به عنوان بجنورد پیشین و ویرانه ای بوده که شهر کنونی پس از آن ساخته شده است. شهر بجنورد در روزگار باستان یکی از ولایت های پارت پیشین بوده است. بعضی گفته اند پیش از صد دروازه (شهرستان دامغان(، پایتخت پارت، شهر «اساک» بوده، که آن را با بجنورد یا قوچان یکی دانسته اند. شهر بجنورد در دوران ساسانیان جزو قلمرو آنان شمرده می شده و تابع بخش خاوری استان خورآسان (خراسان) بوده است. در سال 22 هـ . ق، بجنورد و دیگر نقاط خراسان توسط مسلمانان گشوده شد و تا میانه سده 3 هـ . ق، از سوی نماینده گان خلیفه بغداد اداره می شد. در 259 هـ . ق، یعقوب لیث صفاری سراسر خراسان را گرفت و بجنورد جزو قلمرو و حکومت صفاری شد. سپس سامانیان بر خراسان، از جمله بجنورد دست یافتند. تیمور لنگ نیز در 783 هـ . ق، بجنورد و دیگر شهرها و آبادی های این منطقه را ویران کرد. در روزگار صفوی، بجنورد به علت جایگاه مناسب طبیعی، جغرافیایی و نظامی اهمیت یافت. در زمان حکومت تولی خان -حکمران صفوی - شهر گسترش یافت و به سرعت نقش نظامی، بازرگانی و آموزشی خود را باز یافت. شاه عباس بزرگ، کردان زعفرانلو و شادلو را به این ناحیه کوچ داد. پس از صفویان بجنورد جزو قلمرو افشاریان و قاجاریان شد و حاکمان آن بیش تر از سران ایل های ساکن در این ناحیه انتخاب می شدند.  

صنایع و معادن

صنایع موجود‌ در‌‌شهرستان‌بجنورد‌به‌دو‌دسته‌ی ماشینی ودستی تقسیم می شوند. معادن سنگ های ساختمانی متعددی در شهرستان بجنورد وجود دارند. صنایع پتروشیمى بجنورد و کارخانه هاى سیمان، پتروشیمى، کارخانه آلومینا، ریخته گرى و فولاد، سیمان و صنایع تبدیلى مهم ترین صنایع این منطقه را تشکیل می دهند.

کشاورزی و دام داری

کشاورزی این ناحیه از شرایط مساعدی برخوردار بوده و فرآورده های آن گندم، جو، ‌پنبه، تره بار، بنشن، آلو، گیلاس، آلبالو، انگور، و سیب است. آب کشاورزی از رودخانه، کاریز، و چاه ژرف تأمین می شود. دام‌داری نیز در کنار کشاورزی وجود دارد و به دلیل مراتع زیادی که دارد، ‌فرآورده های آن، به ویژه روغن،‌ پشم و پوست، علاوه بر تأمین نیاز داخلی،‌ به دیگر نقاط فرستاده می شود. فرش و قالیچه بافی با طرح های کردی و ترکمنی، گلیم و جاجیم بافی، پالاس بافی (فرش های محلی)، و … رایج است.

مکان های دیدنی و تاریخی

آرامگاه سلطان سیدعباس، تالار آیینه، شهر تاریخی جرمگان و نارین قلعه مهم ترین بناهای تاریخی و مکان های دیدنی شهرستان بجنورد را تشکیل می دهند.

مشاهیر بجنورد

برخی از مشاهیر برجسته بجنورد عبارتند از:

• یارمحمدخان سهام‌الدوله
• عبدالحسین تیمورتاش
• ایران تیمورتاش
• محمدعلی قوچانی
• محمدحسن نظافتی
• مصطفی تبریزی
• میرزا حسن موسوی بجنوردی
• علی آبچوری
• اسماعیل گرامی مقدم
• اردوان روزبه
• دولت‌محمد آزادی
• غلامحسین زرگری‌نژاد
• یحیی علوی فرد
• منوچهر اولیایی

 بنای مقبره شهدا

بر فراز تلی از خاک داخل باغی در شمال بجنورد بنایی آجری معروف به قبر شهدا وجود دارد. نظامیانی که در شورش لهاک خان کشته شده اند در این باغ متفون هستند.
بنا بر سکویی به بلندی 80/4 و 80 سانتیمتر ارتفاع و ضخامت دیوار 20/1 با گنبدب به ارتفاع 5/1 سانتیمتر و در چوبی 15/1 ×5/1 و چهار مناره به بلندی 5/2 متر ساخته شده است. این بنا از کاشی هایی به رنگ آبی و سفید نقش برجسته تزیین شده است.
لهاک خان معروف به سالار شهیدان از فرماندهان قشون محمد خان در سال 1304 علیه حکومت مرکزی طغیان کرد. و متعاقب آن 5 افسر و 2 استوار با او مخالفت کردند لهاک خان نظامیان فوق را دستگیر و در میدان سرخ بجنورد تیر باران کرد.  

بش قارداش  

یکی از جاذبه‌های طبیعی و گردشگری شهرستان بجنورد می‌باشد که از لحاظ واژه در زبان ترکی به معنی پنج برادر می‌باشد.
این مکان در ۷ کیلومتری شهر بجنورد (مرکز استان خراسان شمالی) در مسیر جاده بجنورد اسفراین می‌باشد.
آب چشمه بش قارداش در آبشناسی پزشکی جهت درمان بیماریهای تغذیه‌ای، اشکالات کبدی، صفرایی و ناراحتی‌های دستگاه ادراری دارای اهمیت خاصی می‌باشد.   

 

گردشگاه باباامان  

در کیلومتر ۱۰ جادهٔ بجنورد - مشهد، یکی از قدیمی ترین پارک های گردشگری در ایران می باشد.این پارک دارای استخرهای متعدد و پارک جنگلی دارای ۴۰۰٬۰۰۰ اصله درخت ازجمله چنارک، زالزالک، اقاقیا و زردآلو است، همچنین این پارک دارای پوشش گیاهی به وسعت ۲۵۰ هکتار می باشد.و چشمه این مجموعه تفریحی که از نوع آبهای معدنی محسوب می‌شود ۳۵تا ۴۰متر مکعب در ثانیه آبدهی دارد. این چشمه از چهار نقطه درون تپه‌ای می‌جوشد و به درون استخرهایی می‌ریزد که با اختلاف سطح ساخته شده‌است.   

 ایوب گیفان 

منطقه نمونه گردشگری ایوب گیفان به فاصله 98 کیلومتری شهر بجنورد در ارتفاع 2850 متر از سطح دریا در زمینی به مساحت حدود 130 هکتار پیش بینی شده است زیارتی بودن منطقه بدلیل وجود مقبره منسوب به ایوب پیغمبرو اعتقاد به معجزات رخ داده ،همچنین آب گرم با خواص درمانی درمجاورت مقبره باعث گردیده گردشگران جهت زیارت و ابگرم درمانی به این مکان بیایند.   

پارک تفریحی دو برادر 

این پارک واقع در ضلع جنوب غربی شهر می باشد. جنگل کاری در قسمتی از زیر حوزه رودخانه اترک بنام حوزه دوبرار می باشد. حدود اربعه آن از شمال به شهرک فرهنگیان، از جنوب به دو قله دوبرار تا امتداد آن در جهت جنوب و اتصال آن به کال پسته و غرب جنگلکاری زندان و اراضی مرتعی که شیب کلی جنگل کاری تا جاده آسفالته تهران- بجنورد، 800-500 متر، همجوار با پاسگاه انتظامی، انبار قند و شکر تاسیسات شهری می باشد، همچنین مسیل دوبرار از وسط جنگلکاری می گذرد.  گونه های گیاهی که در جنگلکاری استفاده شده شامل: سرو نقره ای، سرو خمره ای، کاج تهران، زبان گنجشک، اقاقیا، عرعر، ارغوان، زالزالک، کاتالپا، افرا، گز و سرو شیراز می باشد.

 
حسینیه جاجرمی ها 

این بنا در کوچه معروف به جاجرمی ها در سال 1325 هجری قمری توسط استاد غلامرضا یزدی در خیابان طالقانی شرقی ساخته شد. بنا به وصیت بانی آن حاج علی اکبر جاجرمی وقف اولاد ذکور گردیده و اکنون مالک آن حبیب الله جاجرمی است. از ویژگی های معماری، ساخت آن در دو طبقه با رعایت قزینه سازی که ضلع جنوبی در اثر شرایط نامساعد رطوبت زیاد تخریب گشته. اتاقهای متعدد، درب چوبی، سقف با ضربی آجر در طبقه همکف و طبقه اول چوبی با درگاههای قوسی این مکان جهت انجام عزاداری ایام محرم ساخته و در آمد ان از زمینهای زراعی واقف حاصل می شده .مصالح به کار رفته: آجر- گچ- چوب و خشت و آهک / سر در آن مقرنس کاری و در داخل ایوان و بالای درب های ورودی طبقه اول اشعار و عبارات بسیار زیادی به خط نستعلیق بر روی گچ حکاکی شده . در هر اتاق یک شومینه و طاق نماهای طلایی همراه با گچبری به چشم می خورد.   

عمارت مفخم    

بزرگترین و شاخص‌ترین اثر معماری از دوره قاجار در خراسان شمالی است که در شمال شرق شهر بجنورد واقع است.
در دوره قاجار عمارت مفخم همراه با بناهای دیگری از جمله آیینه‌خانه، کلاه فرنگی، حوضخانه و سردر در باغ بزرگی قرار داشته که مجموعه دارالحکومه مفخم را تشکیل می‌داده‌اند.
بنای عمارت در دهه ‪ ۱۳۰۰‬هجری قمری، همزمان با دوره حکومت ناصرالدین شاه به دستور یارمحمدخان شادلو معروف به سردار مفخم ساخته شده و محل سکونت خانواده وی و پذیرایی از میهمانان دولتی و رجال سیاسی بوده است.
معروف است که نقشه ساختمانی عمارت به دست میرزا مهدی خان شقاقی، نخستین استاد معماران ایرانی تعلیم یافته در فرنگ که معماری مدرسه سپهسالار تهران از جمله کارهای او است، طراحی شده است.
بنای عمارت در دو طبقه و به ابعاد تقریبی ‪ ۵۰‬در ‪ ۲۳‬متر و به ارتفاع حدود ‪ ۹‬متر ساخته شده و در مجموع ‪ ۳۴‬اتاق و دو تالار بزرگ دارد که زمانی با آیینه‌کاری، کاشیکاری و گچبری تزیین شده بود.  

عمارت مفخم در هر طبقه دو ایوان، یکی در ضلع شمالی و یکی در ضلع جنوبی دارد که در جلوی هر یک ردیفی از ستونها برای نگهداری سقف ایجاد شده و پنجره، در اتاقهای بنا به این ایوان‌ها باز می‌شود. در ضلعهای شرقی و غربی عمارت نیز فقط دو در ورودی وجود دارد که با ‪۱۸‬ پله به طبقه فوقانی راه پیدا می‌کند. ایوانهای طبقه اول ‪ ۳۸‬متر طول و ‪ ۳/۱۴‬متر عرض دارند و در جلوی هر یک ‪۹‬ ستون سطبر هشت ضلعی و دو نیم ستون آجری با نمای ساده، بار سقف و طبقه فوقانی را به دوش می‌کشند. در عوض ستونهای طبقه فوقانی استوانه‌ای هستند و به ویژه در ایوان جنوبی تمام بدنه آنها با انواع کاشی تزیین شده است. پس از سقوط سلسله قاجار بخش اعظم املاک خانواده شادلو از جمله ساختمان عمارت که در آن زمان محل سکونت سردار معزز نوه سردار مفخم بود به تصرف رضاشاه درآمد و سرهنگ رخشا فرماندار و رییس کل املاک پهلوی بجنورد در آن اقامت گزید. در سال ‪ ۱۳۱۶‬نیز در طبقه فوقانی بنا آتش‌سوزی رخ داد و سقف عمارت که با تیر ارس و پوشش سفالی ساخته شده بود نابود گردید و سقف شیروانی کنونی با پوشش ورق گالوانیزه ایجاد شد.در دهه ‪ ۱۳۲۰‬بنای عمارت از سوی ورثه سردار مفخم به عنوان بیمارستان به اداره بهداری واگذار شد.
در شهریور ماه ‪ ۱۳۷۰‬این عمارت در اختیار اداره وقت میراث فرهنگی بجنورد قرار گرفت که پس از انجام تعمیرات و تغییرات جزیی طی چند سال آینده به موزه مردمشناسی شهرستان بجنورد تبدیل می‌شود.
بیشتر تزیینات عمارت مفخم در نمای جنوبی بنا تمرکز یافته و شامل انواع کاشیکاری است. سرتاسر نمای ضلع جنوبی، از بالای ستونهای هشت ضلعی ایوان طبقه پایین تا زیر سقف طبقه دوم و حتی ساقه‌های ستونهای ایوان فوقانی با کاشی‌کاریهای معرق، معقلی و کاشیهای هفت رنگ و ابعاد خشتی تزیین شده است. جالب است که نقوش به کار رفته در کاشیهای هر ستون، لچکی‌ها و قابهای روی هر چشمه طاق در طبقه فوقانی طرحی نو را عرضه می‌کند و از تکرار نقوش و طرحها پرهیز شده تا نمایی الوان و متنوع ایجاد شود. دو ستونی که پایه‌های چشمه طاق مرکزی بر آنها استوار است با کاشیهای معرق تزیین شده ولی ستون‌ها و نیم ستون‌های طرفین آن کاشیکاری معقلی دارند.
چشم‌نوازترین تزیینات، در لچکی‌های چشمه طاق بزرگ مرکزی، در مقابل پنجره تالار بزرگ و در فضای مثلثی‌شکل افریز مرکزی دیده می‌شود. در دو سوی طاق بزرگ، نقش دو فرشته بالدار در تلفیق با نقوش گیاهی و پیچکها ایجاد شده که به نوعی تداعی‌کننده نقش فرشتگان بالدار و نقوش گیاهی در طرفین مغاره‌های بزرگ طاق بستان است که در عین حال از تاثیرگیری از شمایل‌نگاری هنر اروپایی برکنار نمانده است. بر بالای این طاق و در وسط سنتوری مثلثی شکل مرکزی نقش شیر و خورشید به رنگ زرد بر کاشیهای هفت رنگ تصویر شده است .   

     آیینه خانه مفخم  

بنایی که امروزه آیینه خانه مفخم نامیده می شود , ساختمانی است رفیع و با شکوه که در شمال شهر بجنورد واقع شده است . این بنا از آثار منحصر به فرد عصر ناصری در شمال خراسان است , که در گذشته داخل باغ بزرگی قرار داشته و همراه با ابنیه دیگر از جمله عمارت مفخم , دروازه ورودی حوض خانه , باغ فواره و کلاه فرنگی تشکیل دارالحکومه مفخم را می داده که عمارت کلاه فرنگی بر اثر زلزله شدیدی که در بجنورد رخ داده تخریب شده و هم اکنون تنها آیینه خانه و عمارت مفخم به جای مانده .
بنای آیینه خانه که محل کنونی اداره میراث فرهنگی و موزه مردم شناسی بجنورد می باشد , در سال ۱۳۷۶ خریداری و پس از مرمت در مهر ماه ۱۳۷۹ بهره برداری و به شماره ۳۱۱۶۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است .بانی این اثر یارمحمدخان سهام الدوله بجنوردی معروف به سردار مفخم و معمار آن احتمالاً ممتحن الملک شقاقی بوده که پس از تحصیل در مدرسه دارالفنون به دستور ناصرالدین شاه جهت گذراندن تحصیلات عالیه در رشته معماری به فرانسه اعزام وپس از رجعت به کار احداث کاخ های بزرگان گمارده شد
آیینه به معنای شکل و دیوار و نیز یکی از نیروهای تشکیل دهنده انسان است . خانه در کتاب های مقدس ادیان مختلف از جمله اوستا , کتاب مقدس زردشتیان فراوان به کار رفته . این واژه قبل از اسلام و نیز در دوره هخامنشیان کاربرد فراوانی داشته است و اما آنچه اطلاق نام آیینه خانه را بر این بنا موجب گشته , وجود تالاری با تزئینات آیینه کاری در طبقه فوقانی است که به عنوان فضای اداری و دیوانی جهت ملاقات های رسمی سردار مفخم (حاکم بجنورد) و برپایی مراسم تشریفات نظامی و رایزنی در باب مسائل سیاسی و اجتماعی با سران ایل شادلو و دیگر رجال مطرح قاجار مورد استفاده قرار می گرفته . از نکات قابل توجه این تالار , وجود تصاویر ۱۳۴ تن از شخصیت های برجسته عصر صفوی تا دوره قاجار و همچنین سران حکومتی کشور های همجوار است , که شاخص ترین آنها شاه طهماسب , شاه عباس , آغا محمد خان , فتحعلی شاه وکریم خان زندمی باشد , که در قسمت گیلویی (زیر سقف) نصب شده و خود مروری است بر تاریخچه فعالیت های سیاسی انجام شده در این بنا . در تزیین تالار از ۱۷ طرح مختلف استفاده شده که شامل نقش چلچراغ , مقرنس , نمای بیرون عمارت , نقوش استیلیزه گیاهی , هندسی و …می باشند